Oliwa

NAZWY OLIWY I JEJ DZIELNIC

Zobacz też: Historia Oliwy, Historia opactwa oliwskiego, Fundacja klasztoru, Dokument fundacyjny, Legendy oliwskie,

W XII wieku książę Subisław w czasie polowania odłączył się od swojej drużyny. Samotnego dostojnika zaatakował i zranił odyniec. Rannemu przyszedł z pomocą pustelnik, który znalazł i opatrzył księcia. Subisław przenocował w pustelni nad rzeką. We śnie ukazał się mu anioł z gałązką oliwną w ręku, wzywający księcia do wyrzeczenia się pogaństwa i przyjęcia wiary chrześcijańskiej. Istotnie książę - pod wpływem snu i rozmów z pustelnikiem - postanowił przyjąć chrzest, a w przyszłości wybudować klasztor w miejscu pustelni. Tak legenda tłumaczy powstanie i nazwę Oliwy.
(Zobacz: legenda o księciu Subisławie i powstaniu Oliwy)

Historia nie potwierdza legendy. Chrześcijaństwo dotarło na Pomorze Gdańskie wcześniej, a okolica wcale nie była bezludna - badania archeologiczne mówią o osadnictwie na tym terenie już we wczesnej epoce żelaza.

Inaczej też początki Oliwy przedstawia tradycja klasztorna zapisana przez kronikarza. Subisław miał sprowadzić cystersów w 1170 roku oddając im na własność zameczek, na fundamentach którego później miał zostać wzniesiony pałac opatów.

Ale historia przeczy również tradycji. Archeologia nie potwierdza istnienia książęcej siedziby w Oliwie. Cystersów osadził w 1186 roku (choć na pewno zaplanowano to wcześniej) książę Sambor syn Subisława (notabene - Subisław to postać półlegendarna, o której praktycznie nic nie wiadomo). Zakonnicy zaś otrzymali od księcia kilka osad, w tym tę, gdzie powstał klasztor. Osadę, którą nazwali Oliva, czyli "drzewko oliwne" (ewentualnie: "gałązka oliwna").

Posiadłości opactwa oliwskiego szybko się rozrastały. Cystersi otrzymali w nadaniach kilkadziesiąt miejscowości rozrzuconych po całym Pomorzu, Wśród klasztornych posiadłości znalazły się interesujące nas dzisiejsze: Polanki, Przymorze, Jelitkowo, Żabianka czyli cała, szeroko rozumiana Oliwa. W 1772 roku, wraz z I rozbiorem Polski, opactwo oliwskie utraciło kontrolę nad tym obszarem a w 1831 roku przestało istnieć. Odtąd Oliwa wiodła swoje świeckie życie. Z rozwojem Oliwy (w 1874 stała się samodzielną gminą miejską) stopniowo przyłączano do niej okoliczne miejscowości - wspomniane dawne posiadłości klasztorne (w 1864 - Polanki; a w 1907 - Jelitkowo, Przymorze i Żabiankę). 1 lipca 1926 Oliwa zakończyła swój samodzielny żywot i została włączona w granice Gdańska (choć przez krótki czas po II wojnie światowej podejmowano próby odłączenia Oliwy od Gdańska).
(Zobacz: Historia Oliwy, Historia opactwa oliwskiego, Fundacja klasztoru)

Skąd wzięły się i co oznaczają nazwy Oliwy i jej dzielnic?

Językoznawcy mają swoją teorię o pochodzeniu nazwy Oliwa.

Głosi ona, że cystersi nie mogli nadać nazwy Oliwa z własnej inicjatywy, gdyż nie mieli nic wspólnego z Górą Oliwną. Językoznawcy (Staszewski, Brocki, za nimi inni) twierdzą stanowczo, że cystersi zniekształcili jakąś zastaną słowiańską nazwę, Pokuszono się nawet o zrekonstruowanie tej nazwy - miałaby ona brzmieć - "*Oława".

Twórcom teorii nie przeszkadza absolutny brak choćby śladów takiej nazwy w dokumentach. Najstarszy zapis nazwy Oliwa (Olyva) pochodzi z dokumentu fundacyjnego datowanego na 1178 rok (wiadomo, że zachowany dokument to tylko późniejszy odpis, może z pocz. XIII wieku) i mówiąc o wsi, w której istnieje klasztor ("olyva, ubi cenobium constructum est") posługuje się przecież już nową nazwą - Oliwa.

Zapewne osada miała wcześniej słowiańską nazwę, ale:
- z jakiego powodu cystersi mieliby się do niej odwoływać i ją zniekształcać?
- dlaczegóżby nie mogli wymyśleć własnej zupełnie nowej?
- czy cystersi potrzebowali kontaktów z Górą Oliwną, żeby wymyśleć nazwę Oliwa? (W tym samym czasie powstawał przecież inny klasztor cysterski - w Hiszpanii, który również został nazwany Oliva). Tym bardziej, że chodzi tu raczej o skojarzenie z drzewem oliwnym niż z Górą Oliwną (w klasztorze można znaleźć wiele wizerunków drzewka oliwnego}.

Ale dlaczego: "Oliva" - "drzewko oliwne"?

Pamiętajmy, że mówimy o zakonnikach znających biblijny symbol drzewka oliwnego - idealnie pasujący do nowo fundowanego klasztoru. Kluczem do takiego użycia nazwy Oliwa (czyli "drzewko oliwne") może być choćby zdanie z psalmu:
"jak oliwka, kwitnąca w domu Bożym, na wieki pokładam ufność w Bożym miłosierdziu"
(łac: "sicut oliva virens in domo Dei speravi in misericordia Dei in saeculum sempiternum") (Ps. 52,10).

Por. też inne fragmenty Biblii:
"Zielonym drzewem oliwnym, zdobnym pięknymi owocami nazwał cię Pan"
łac: "olivam uberem pulchram fructiferam speciosam vocavit Dominus nomen tuum" (Jer. 11,16)

"Rozwiną się jego [=Izraela] latorośle, będzie wspaniały jak drzewo oliwne"
łac: "ibunt rami eius et erit quasi oliva gloria eius" (Oz. 14,7)

Twierdzę stanowczo i wbrew językoznawcom, że nazwę zawdzięcza Oliwa cystersom.
A nazwa ta oznacza drzewko oliwne i odnosi się do klasztoru - "zasadzonego" - jak oliwka - na nowym gruncie, na większą chwałę Bożą.

JELITKOWO (GLETTKAU)

Dawniej była to osada rybacka przy ujściu Potoku Oliwskiego. Istniała na pewno w XV wieku.
W 1609 powstał w Jelitkowie młyn pracujący, w różnym charakterze, do początków XX wieku. Od końca XIX wieku Jelitkowo nabierało charakteru letniska, a w 1907 roku zostało włączone do Oliwy.
W 1570 roku nazwa wsi została zapisana jako Jelatkowo. Później została zastąpiona niemieckimi: Glotkowo, Glettkaw, a wreszcie Glettkau (w wyniku zmiany j na g). Po II wojnie światowej wrócono do wersji Jelitkowo, choć brana była pod uwagę też wersja Głodkowo.

Nazwa Jelitkowo nawiązuje do osoby imieniem Jelitko, który według Historii Gdańska (tom I, s.18) miałby być założycielem osady.
zobacz też: Mapy i plany Oliwy

POLANKI i VII DWÓR

Polanki - dawniej osada na południe od Oliwy.
Na dzierżawionych od cystersów oliwskich powstał kompleks siedmiu patrycjuszowskich dworów . Stąd też nazwa osiedla "Siódmy Dwór" - zlokalizowanego w okolicy nieistniejącego już ostatniego z dworów.
Nazwa osady została zapisana po raz pierwszy w 1279 roku jako Polane, co można odczytać: Polana, albo Polany. Z czasem została zdrobniona na Polanki, Powstała też wersja niemiecka - Pelonken (co ciekawe w XX wieku próbowano niemiecką wersję spolszczyć jako Połąki). Nazwa oczywiście nawiązuje do leśnej polany.
zobacz też: Mapy i plany Oliwy

PRZYMORZE (KONRADSHAMMER)

Dzisiaj Przymorze to wielkie osiedle, zajmujące teren, na którym jeszcze w drugiej połowie XIX wieku rozciągał się las. W średniowieczu istniała mała osada (pomiedzy dzisiejszymi ulicami Pomorską i Tysiąclecia), należąca od 1279 roku do cystersów oliwskich, której nazwę (z pewnością słowiańską) zapisano jako Primore, co odczytujemy jako Przymorze (znaczenie nazwy jest oczywiste). średniowieczna nazwa została jednak zastąpiona nową, kiedy istniejący tu młyn wykupiła w XVI wieku rodzina Conradi. Powstał wtedy cały kompleks kuźnic, dwór, a następnie park (odrestaurowany w 1995). Posiadłość nazwana została Konradshammer (Kuźnia Conradich). Nazwa ta przetrwała do końca II wojny światowej. Po wojnie przywrócono nazwę Przymorze, choć w niektórych publikacjach zachował się ślad po nazwie Kowacze (czyżby tak próbowano spolszczyć nazwę Konradshammer?). Nazwa Przymorze utrawliła się i wraz z rozrastającym się osiedlem objęła rozległy teren na południe od historycznej osady.
zobacz też: Mapy i plany Oliwy

ŻABIANKA (POGGENKRUG)

Nazwa obejmująca obecnie osiedle graniczące z Sopotem odnosiła się pierwotnie do nieistniejącego już stawu (Żabianka czyli Żabi Staw). Nieopodal stawu powstały karczma i osiedle - nazwane Poggenkrug (Żabia Karczma). Dzisiaj po stawie i gospodzie pozostały tylko nazwy: osiedla - Żabianka i ulicy Gospody.
zobacz też: Mapy i plany Oliwy

LUDOLFINA

Mało znana nazwa terenu, na którym znajduje się dzisiaj biblioteka Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu, odnosiła się do majątku "Ludolphine" stąd też dawna nazwa obecnej ulicy Czyżewskiego - Ludolphinerweg. Obecnie nazwa Ludolfina pojawia się raczej tylko na planach Gdańska, gdyż mieszkańcy najczęściej jej nie znają.
zobacz też: Mapy i plany Oliwy

GOSPÓDKA (KLEIN KRUG)

Podobnie jak w wypadku Ludolfiny nazwę Gospódka raczej trudno spotkać poza planami miasta. Odnoszona jest do osiedla przy ulicy Grunwaldzkiej - na zachód od torów kolejowych i Żabianki. Nazwa ta jest spolszczeniem niemieckiej nazwy Klein Krug (Mała Gospoda), którą to nazwę (i nazwę obecnej ulicy Wiejskiej: Am Kleinkrug - "Do Gospódki") można zobaczyć na przedwojennych planach Oliwy.
zobacz też: Mapy i plany Oliwy

BIBLIOGRAFIA

Z. Brocki, Nazwy rzeczne Gdańska-Oliwy i nazwa miejscowa Oliwa, [w:] Rocznik Gdański, t. XXXIX (1979), z.1, s.157-177.
K. Dąbrowski, Opactwo cystersów w Oliwie od XII do XVI wieku, Gdańsk 1975.
Historia Gdańska, pod red. E. Cieślaka, t.1 , Gdańsk 1978.
S. Hrabec, Nazwy dzielnic i okolic Gdańska, Poznań 1949.
F. Mamuszka, Oliwa. Okruchy z dziejów, zabytki, Gdańsk 1985.
J. Samp, Gdańskie dwory i pałace, Gdańsk 1998.
Nazwy miast Pomorza Gdańskiego, pod red. H. Górnowicza i Z. Brockiego, Gdańsk 1999.
J. Staszewski, Mały słownik. Pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych, Warszawa 1968.
B. Śliwiński, Poczet książąt gdańskich, Gdańsk 1997.
J. Wołucki, Gdańsk. Duńskie karty historii, Gdańsk 2000.

Autor: Adam Kromer
(Zapraszam też na moją stronę poświęconą heraldyce)