HISTORIA OPACTWA OLIWSKIEGO

Fundacja klasztoru

---

Pomysł osadzenia cystersów w Oliwie przypisuje się SOBIESŁAWOWI (bardziej znanemu jako Subisław).

Legenda mówi, że książę Sobiesław podczas polowania na jelenia oddalił się od swojej drużyny. Wtedy niespodziewanie zaatakował go odyniec. Rannego księcia znalazł pustelnik. Opatrzył go i przenocował w swojej pustelni.
W nocy przyśniła się Sobiesławowi świetlista postać z gałązką oliwną w dłoni. Książę postanowił ufundować klasztor w miejscu wskazanym przez niebiańską istotę, co oznajmił swoim towarzyszom, kiedy już go znaleźli. Postanowił też przyjąć chrzest, gdyż do tej pory był poganinem. ()

Tradycja klasztorna wspomina o sprowadzeniu pierwszych mnichów w roku 1170 albo 1175 właśnie przez Sobiesława, który miał podarować zakonowi swój zameczek myśliwski. Nie są to jednak wiadomości potwierdzone historycznie, choć możliwe, że księcia odwiedzili cystersi z Danii oraz, że nosił się on z myślą sprowadzenia mnichów na stałe.
Nie bardzo też można uwierzyć w nawrócenie księcia pomorskiego, jeżeli w ogóle Sobiesław nim był (żadne inne źródło nie potwierdza nawet jego istnienia). Jeżeli był władcą to najprawdopodobniej jako namiestnik dynastii piastowskiej (choć uważa się również, iż był potomkiem lokalnego rodu dawnych władców Pomorza), a Piastowie raczej nie brali pod uwagę namiestnika - poganina.
Poza tym istniała już diecezja obejmująca Pomorze Gdańskie. W 1123/1124 roku utworzono bowiem biskupstwa w Kruszwicy i Włocławku (mniej więcej w tym czasie powstał w Gdańsku kościół parafialny). W 1156 roku połączono je w jedną diecezję kujawską ze stolicą we Włocławku. Należał do niej archidiakonat pomorski w Gdańsku. Dość trudno wyobrazić sobie takie struktury kościelne w siedzibie księcia, który nie zetknął się z chrześcijaństwem.

Klasztor oliwski został ufundowany dopiero przez syna Sobiesława - SAMBORA I w roku 1186, kiedy to przybył z Kołbacza pod Szczecinem konwent cysterski. Grupę cystersów prowadził Duńczyk Bernard Dithard, który też został pierwszym opatem. Klasztor w Kołbaczu był filią duńskiego klasztoru w Esrom i był jeszcze zbyt młody i zbyt mały, by samodzielnie wysłać kilkunastu mnichów na nową placówkę, więc przybyli do Oliwy zakonnicy zapewne w większości pochodzili z Danii.
(zobacz też: strona ze zdjęciami klasztoru w Kołbaczu i strona klasztoru w Esrom)

Cystersi zbudowali klasztor i oratorium, które przez wieki rozrosło się do dzisiejszego kościoła archikatedralnego.

Potem (wg Gerarda Labudy - 18 marca 1188) nastąpiło uroczyste podpisanie, w gdańskim grodzie księcia Sambora, aktu fundacyjnego (z datacją na 1178 rok). Klasztor otrzymał cenne przywileje umożliwiające uzyskiwanie dochodów między innymi z rybołóstwa i z młynów na potoku oliwskim (w ciągu wieków powstało ponad dwadzieścia tzw młynów, wśród których były młyny zbożowe, prochowe, olejarnie, kuźnie i inne). Otrzymał też klasztor kilka wsi (zapewne w tym czasie były to malutkie osady), a pośród nich znajdowała się: "OLYVA, ubi cenobium constructum est" (Oliwa, gdzie klasztor jest zbudowany).

Początki klasztoru

---

Nie do końca wiadomo co się wydarzyło pod koniec XII wieku, ale około roku 1195 konwent został usunięty, a na jego miejsce przybył następny. Możliwe, że chodziło o kwestie dyscyplinarne.
Nie przeszkadzało to widocznie książętom pomorskim, bo oliwskie opactwo było faworyzowane przez kolejnych władców z rodu Sobiesława. Hojne nadania książąt spowodowały, że pod koniec XIII wieku do klasztoru oliwskiego należało kilkadziesiąt folwarków.
(zobacz też: fundacja klasztoru, dokument fundacyjny, nazwa Oliwy)

Miał klasztor przez wszystkie wieki istnienia swoich dobroczyńców, ale miał też i wrogów.
W 1226 roku klasztor został doszczętnie obrabowany i spalony przez Prusów pomezańskich i warmińskich, a opat Kazimierz Ethler i zakonnicy zamordowani pod wałami Gdańska na oczach mieszkańców miasta.
Z Kołbacza przybyli nowi zakonnicy, którzy zajęli się odbudową, ale w 1236 roku Prusowie ponownie napadli Oliwę paląc klasztor i zabijając sześciu mnichów i trzydziestu czterech ludzi ze służby opactwa.
Przeżyło też opactwo kilka represyjnych napadów Krzyżaków, którzy podczas wojen z księciem Świętopełkkiem spalili klasztor w 1246 roku oraz obrabowali w 1247 i 1252 roku. Był to odwet Zakonu na ziemiach Świętopełkka, którego Krzyżacy podejrzewali o podburzanie Prusów do buntu (w 1143 roku chrześcijańscy Prusowie powstali przeciwko władzy Zakonu). Podczas trzeciego z krzyżackich najazdów Świętopełkek bronił się przed rycerstwem zakonnym właśnie w oliwskim klasztorze.
Jeszcze w XIII wieku (w 1226 roku) cystersi oliwscy zostali zwolnieni przez papieża Honoriusza III z dziesięciny. Stało się to potem powodem zatargów z kujawskim biskupem Michałem, który nawet obłożył mnichów z Oliwy ekskomuniką. Cystersi uciekli się do papieża, a ten wyłączył ich spod władzy biskupa (w 1245 roku) i nakazał zdjąć ekskomunikę.

W 1294 roku umarł kolejny protektor opactwa w Oliwie - książę Mściwój II. Pochowano go w kościele klasztornym podobnie jak i innych pomorskich władców, którzy właśnie Oliwę wybrali na miejsce swojego wiecznego spoczynku.

Na pogrzeb Mściwoja przybył do Oliwy Przemysł II - wielkopolski książę, który odziedziczył władzę na Pomorzu. Zjednoczenie obydwu dzielnic otworzyło mu drogę do koronacji, po której stał się "królem Polski i księciem Pomorza". Nie panował jednak długo, bo już w 1296 roku został zamordowany.
Przez następne kilkanaście lat po śmierci Przemysła II Pomorze przechodzi z rąk do rąk.
Najpierw jego władcą zostaje Władysław Łokietek, ale już w 1300 roku królem Polski zostaje czeski Wacław II panujący także na Pomorzu. Wszyscy kolejni władcy potwierdzają wszystkie przywileje i nadania opactwa cystersów w Oliwie.

W 1305 roku królem Polski został kolejny władca Czech - Wacław III, ale nie zdążył umocnić swojej władzy - zginął w zamachu już w 1306 roku.
Wtedy Pomorze przejmuje ponownie Władysław Łokietek, jednak kłopoty z utrzymaniem władzy w Małopolsce powodują utratę Pomorza.

W roku 1308 Gdańsk zostaje zajęty przez margrabiów brandenburskich. (Brandenburczycy dokonują zniszczeń w majątku opactwa, które w roku 1310 rekompensuje nadaniami margrabia Waldemar zaliczony później do dobroczyńców klasztoru). Łokietek poleca wezwać na pomoc Krzyżaków. Rycerze zakonni najpierw odbijają gród z rąk brandenburskich, a później wypędzają polską załogę.

Nie obyło się bez rozlewu krwi. 13 listopada 1308 oliwski opat Rüdiger był świadkiem rzezi gdańskiej. Osobiście udzielił ostatniej posługi rycerzom gdańskim a później uzyskał zgodę pogrzebania ich na cmentarzu przy kościółku pod wezwaniem św. Jakuba w opactwie.
Kościół ten, istniejący zresztą do dzisiaj, cystersi wybudowali kilka lat wcześniej (przed rokiem 1300) na potrzeby parafii.

OKRES PANOWANIA KRZYŻACKIEGO (1308-1454/1466)

---

W 1308 roku Oliwa dostała się w zasięg władzy krzyżackiej. W tymże też roku władzę tę uznał opat Rüdiger.

Pomimo tego oraz pomimo ogólnikowego zatwierdzenia majątku opactwa oliwskiego przez Wielkiego Mistrza krzyżackiego Karola z Trewiru (w 1312 roku) dochodziło początkowo do wielu zatargów na tle majątkowym i terytorialnym pomiędzy klasztorem cystersów a zakonem krzyżackim. Dlatego na prośbę oliwskiego opata papież Jan XXII potwierdza w 1320 roku stan posiadania klasztoru.

W 1323 roku także biskupi Warmii i Pomezanii potwierdzają cały majątek opactwa.

Jednak opaci oliwscy uznawali zwierzchnictwo Krzyżaków. Brali ich nawet w obronę podczas sporu Krzyżaków z władcami Polski przed obliczem papieża. Co nie przeszkadzało cystersom w 1325 roku, pomimo wyraźnego zakazu Krzyżaków, zapłacić świętopietrza (czyli podatku kościelnego) na ręce biskupów polskich.

Ostatecznie zatargi Oliwy z Krzyżakami wygasły w 1342 roku, kiedy Wielki Mistrz Ludolf König ogłosił przywilej zatwierdzający wszystkie posiadłości cystersów.

Kolejne przywileje Krzyżaków miały miejsce w 1347, 1376 i 1381 roku.

25 marca 1350 roku doszczętnie spłonął kościół i klasztor w wyniku pożaru, który najprawdopodobniej wybuchł podczas czyszczenia kuchennego komina.

Kościół odbudowano w latach 1350 - 1355 nadając mu już gotycką formę i rozmiary jakie zachował do dnia dzisiejszego (a więc osiągnął około 100 metrów długosci). Pieniądze na odbudowę pochodziły, między innymi, z kasy Wielkiego Mistrza krzyżackiego - Henryka Dusemera.

Jeszcze przed pożarem, bo w 1348 roku Oliwę odwiedzili i przebywali jakiś czas w klasztorze Arcybiskup Nicei i opat zakonu bazylianów z Armenii.

Na początku XV wieku nastąpiło wyraźne rozprzężenie dyscypliny i ascezy, pewnie związane częściowow z sytuacją w jakiej znalazł się w tym czasie klasztor. Krzyżacy obciążyli bowiem (w latach 1401-1403) dobra klasztorne podatkiem wojennym w związku z konfliktem z Władysławem Jagiełłą. Doszły do tego epidemie w roku 1416 i 1427. A jeszcze później najazd wojsk czeskich husytów sprzymierzonych z Polską przeciw Krzyżakom. Husyci w roku 1433 dokonali zniszczeń w Oliwie i spalili Sopot, ale nie zdobyli Gdańska gdzie schronił się konwent oliwski.

Życie cystersów nie było jednak ograniczone tylko Oliwą i nieustannymi naprawami zniszczeń.
W roku 1431 opat Bernard brał udział w Soborze w Bazylei, a w roku 1447 oliwski cysters Mikołaj Rutheni został mianowany biskupem pomocniczym we Włocławku.

Wiele się zmieniło z rokiem 1454, kiedy wybuchła wojna trzynastoletnia. Król Polski Kazimierz Jagiellończyk na prośbę miast pruskich ogłosił inkorporację Prus. Zajął Pomorze, przyjął hołd miast i obsadził stanowiska swoimi ludźmi. Wizytując miasta Pomorza odwiedził też w 1457 roku Oliwę. Opactwo zreszta popierało Związek Pruski, pożyczając nawet Związkowi pieniądze, a więc było zdecydowanym stronnikiem króla Polski.
Krzyżacy oczywiście próbowali odzyskać utracone terytorium, w tym Gdańsk. Dlatego wojska wierne Kazimierzowi Jagiellończykowi broniące Gdańska zajęły opactwo oliwskie jako doskonały punkt wypadowy. Około sześciuset żołnierzy pod dowództwem Gotarda z Radlina i Wawrzyńca Schranka usadowiło się w Oliwie otaczając opactwo szańcami i rowami.

Ostatecznie Krzyżacy utracili panowanie nad Pomorzem Gdańskim i w wyniku pokoju toruńskiego (1466) ta część Prus przeszła pod panowanie króla jako Prusy Królewskie.

1466-1584

---

W roku 1466 klasztory w Oliwie i Pelplinie próbowano przyłączyć do polskich prowincji zakonnych, co spowodowało protesty zakonników. W 1487 roku kapituła generalna w Citeaux wydała rozporządzenie o przynależności obydwu klasztorów do prowincji bałtyckiej. Dlatego też Oliwa była wizytowana przez opatów Kołbacza, co nie podobało się biskupom kujawskim. Prawdopodobnie w związku z tą sprawą w 1499 roku konwent oliwski usunął ze stanowiska opata Piotra Smitzingiusza.
Wcześniej, bo w 1467 roku król Kazimierz Jagiellończyk potwierdził wszystkie przywileje książąt, królów i Wielkich Mistrzów przyznane opactwu oliwskiemu.

Spory kompetencyjne nie przeszkadzały też kolejnym królom w potwierdzaniu przywilejów (Aleksander Jagiellończyk w 1505 roku, Zygmunt Stary w 1512 roku).

W latach 1474-1488 opat Mikołaj Muskendorf przeprowadził prace remontowe i budowlane w opactwie i w dobrach klasztornych.

W roku 1516 klasztor oliwski udzielił gościny margrabiemu Albrechtowi von Hohenzollern-Ansbach, co zwykło się odczytywać jako akt wrogi wobec korony polskiej (zwłaszcza w kontekście wojny pomiędzy Albrechtem a królem Zygmuntem w latach 1519-1521, notabene w czasie której przez Oliwę przechodziły niemieckie wojska zaciężne). Nie można jednak zapominać, że Albrecht był przełożonym zakonu krzyżackiego i opactwo oliwskie udzielało mu noclegu jako dostojnikowi Kościoła (na gościnę w protestanckim Gdańsku nie mógł liczyć - gdańszczanie na wieść o jego marszu ustawili armaty na murach!), a to zbyt mało, by przesądzać o sympatiach politycznych.

XVI wiek to czas coraz większych wpływów reformacji w Gdańsku i na Pomorzu. Około 1525 roku szlachta pomorska zaczęła żądać, by cystersi dołączyli do zakonów żebraczych i opuścili klasztor żyjąc z jałmużny. Za oliwskimi cystersami ujął się król Zygmunt zlecając opiekę nad opactwem wojewodzie Jerzemu Bażyńskiemu.

W 1540 roku uchwalono, że klasztor oliwski będzie płacił na szkolnictwo, ale opaci tłumaczyli się niskimi dochodami.

W tym samym roku próbowano przekazać dobra klasztorów oliwskiego i pelplińskiego biskupowi diecezjalnemu, ale opat pelpliński osobiście wyprosił u króla Zygmunta Augusta potwierdzenie stanu posiadania.
Jakby tego było mało - z całej prowincji pomorskiej zostały tylko dwa klasztory (właśnie Oliwa i Pelplin), gdyż inne opactwa w wyniku reformacji przestały istnieć.

Także w Oliwie dały się odczuć wpływy luteranizmu.

W 1549 opatem został sprzyjający protestantyzmowi Lambert Schlieff. Wyboru dokonano pod naciskiem rodziny Loitzów mającej poparcie u króla.
Schlieff był popierany przez biskupa warmińskiego i króla. Zygmunt August potwierdził w 1552 roku wyłączenie Oliwy spod zwierzchnictwa polskich biskupów, a w 1555 roku zapewnił Schlieffowi dożywotnie opactwo i potwierdził szlachectwo.

Kronika oliwska nazywa Schlieffa człowiekiem nieuczonym, nieposłusznym i trwoniącym majątek opactwa.
W 1557 roku kapituła usunęła Lamberta Schlieffa ze stanowiska opata. Stało się tak z inicjatywy Kacpra Geszkaua, który zajął stanowisko opata popierany przez biskupa włocławskiego Uchańskiego. Geszkau oskarżył Schlieffa o różne przestępstwa. Król najpierw przestał popierać Schlieffa, ale pod wpływem jego możnych protektorów, ponownie powołał go na urząd opata. W roku 1559, w drodze do opactwa Lambert Schlieff zmarł, mianując swym następcą Mikołaja Lockę.

Mikołaj Locka uzyskał potwierdzenie swej godności ze strony króla, ale w Oliwie urzędował Kacper Geszkau. Usunięto go (z królewskiego rozkazu) dopiero po drugiej próbie i to z udziałem zbrojnego oddziału.

Urząd opata objął Mikołaj Locka, ale Geszkau wszelkimi środkami zabiegał o poparcie i zdobywał kolejne urzędy kościelne.

W roku 1567 odzyskał łaskę króla, a w 1568 roku zawarł porozumienie z Mikołajem Locką, na mocy której został koadiutorem opactwa oliwskiego z zapewnieniem następstwa po śmierci Locki zachowującego tytuł opata.

Rzeczywiście tak się stało - w 1569 Geszkau uzyskał mianowanie i objął stanowisko opata Oliwy.

Był to jednak zły czas dla opactwa. Wplyw reformacji, walka o władzę, w którą angażowało się tylu kolejnych opatów (a żaden z nich nie interesował się życiem duchowym klasztoru) spowodowały, że w klasztorze pozostało zaledwie 12 zakonników, spadła dyscyplina i zaniedbano nawet odprawianie nabożeństw.
Na dodatek w 1563 w Oliwie pojawiły się wojska księcia Henryka z Brunszwiku, który narzucał się z militarną pomocą królowi Zygmuntowi Augustowi. "Pomoc" ograniczyła się do objedzenia dóbr klasztoru.
Jakby tego było mało - Kacper Geszkau został komisarzem królewskim i występował kilka razy jako rzecznik króla w sporach z Gdańskiem (o zajęty przez protestantów kościół, o zwierzchnictwo króla nad morzem, o flotę kaprów, o zwrot pożyczki).

Kiedy Gdańsk zbuntował się przeciw władzy króla Stefana Batorego opat Geszkau dał się już poznać jako człowiek Korony i zdążył wielokrotnie narazić się miastu.

W rezultacie - w lutym 1577 roku miały miejsce napady gdańskich oddziałów na opactwo oliwskie.
Geszkau zdążył uciec, ale opactwo zostało obrabowane i doszczętnie spalone. Zginęło dwóch zakonników, kilku zostało rannych. Ocalały mury klasztoru, choć i te gdańszczanie chcieli wysadzić w powietrze, ale nadeszła odsiecz królewskich wojsk pod wodzą starosty Wejhera. Gdańsk, który ostatecznie uznał władzę Batorego i został zmuszony do zapłacenia 20 000 guldenów odszkodowania. Dzięki temu oraz dzięki hojnym nadaniom króla odbudowę klasztoru ukończono już w 1583 roku.
Cystersi do tego czasu mieszkali w Kartuzach - w przejętym przez Geszkaua klasztorze kartuskim.

Kacper Geszkau umarł w 1584 roku - podobno otruty, podobno w wyniku nieszczęśliwej pomyłki.

1584-1740

---

Kolejnym opatem został Jan Kostka, piastujący tę godność od 1584 roku do śmierci w roku 1588. Za jego panowania - w 1587 roku - gościł w Oliwie i w klasztornym kościele oraz zaprzysięgał pacta conventa (podstawową umowę między królem a szlachtą) Zygmunt III Waza. W tym samym roku postanowiono, iż elekcją opatów oliwskich kierować będą biskupi włocławscy.

Sytuacja opactwa nie uległa specjalnej poprawie. Materialna - wiązała się z odbudową zniszczeń po roku 1577. Duchowa - pokłosie walk o stanowisko opata pogłębiona przez działalność kolejnych "zwycięzców" owych walk, z których żaden nie dbał o rozwój duchowy Oliwy. Duchowość raczej też nie interesowała przeora Klemensa Montaua zapamiętanego jako pijaka i awanturnika.

W 1588 roku w Oliwie szalała zaraza.

W tymże roku opatem został Dawid Konarski. Rok później wrócił do Oliwy, po studiach w Braniewie, Filip Adler. Za jego radą opat Konarski zwrócił w 1591 roku zakonowi kartuskiemu posiadłości ziemskie i nieruchomości przejęte dziesięć lat wcześniej przez Geszkaua. W 1593 roku Filip Adler zostaje przeorem klasztoru.

W roku 1594 zakończono remont kościoła i ozdobiono sklepienie. W tym samym roku odwiedził opactwo król Zygmunt III Waza z małżonką Anną. Król darzył Oliwę wyraźną sympatią - latem 1598 spędził ponad miesiąc w klasztorze, a jesienią jeszcze raz odwiedził Oliwę. W 1603 roku wyjednał u papieża Klemensa VIII prawo używania infuły i pastorału dla opata oliwskiego. W 1623 roku kiedy król Zygmunt III przebywał w Gdańsku jego żona Konstancja Austriaczka odwiedziła Oliwę (niektórzy z autorów twierdzą, że do opactwa przybył wtedy także król).

Trwała odbudowa i rozbudowa klasztoru. W 1596 rozbudowano priorat. W roku 1603 powstają organy, a w 1605 - ambona. W 1604 następuje poświęcenie odbudowanego kościoła pod wezwaniem św. Jakuba. W latach 1605 i 1608 odbudowano mury klasztorne - to w wyniku realnego zagrożenia ze strony Szwedów, którzy między innymi próbowali w 1607 porwać opata Konarskiego jako współpracownika króla. To zagrożenie skłoniło cystersów do zdeponowania archiwum i skarbca.

W 1616 umarł zasłużonu opat Dawid Konarski. Jego następcą został Adam Trebnic, który wiele zdziałał dla odnowy duchowej klasztoru. Niestety nie były to spokojne czasy.

W 1626 klasztor został splądrowany i zdemolowany przez szwedzkie wojska pod dowództwem admirała Carla Carlsona Gylenhjelma.

Czas wojny szwedzkiej konwent oliwski przetrwał w Gdańsku, skąd powrócił do Oliwy w 1628 roku.

W 1627 na wodach Zatoki Gdańskiej miała miejsce bitwa pomiędzy polską a szwedzką flotą nazwana bitwą pod Oliwą, choć oczywiście sama Oliwa nie miała w tym żadnej zasługi.

Wojna zakończyła się w 1629 roku. W roku 1630 umarł w opini świętości opat Adam Trebnic.

Ponieważ klasztor utracił sporą część wyposażenia więc kolejni opaci (Jan Grabiński, Aleksander Grabiński, Michał Konarski i Aleksander Kęsowski) ufundowali nowe barokowe wyposażenie.

W roku 1635 odwiedził Oliwę król Władysław IV, nuncjusz papieski Honoriusz Visconti oraz poseł francuski d'Avaux.

W roku 1646, właśnie w Oliwie odbyło się oficjalne powitanie królewskiej narzeczonej - księżniczki Mantui Marii Ludwiki Gonzaga. Księżniczkę, w imieniu króla Władysława IV i całego państwa, witał orszak dyplomatów i urzędników państwowych.

Pięć lat później Maria Ludwika, tym razem przy boku drugiego męża króla Jana Kazimierza, przybyła do ponownie do Oliwy.

Lata 1655-1660 to czas potopu szwedzkiego. Wielu zakonników opuściło na ten czas Oliwę. Skarbiec i biblioteka klasztoru zostały przeniesione do Gdańska, który nie został zdobyty przez Szwedów. Natomiast opactwo oliwskie zostało w 1656 roku splądrowane przez szwedzkich dragonów generała Gustawa Steenbocka. Zakonnicy poprosili załogę Gdańska o pomoc. Gdańscy żołnierze istotnie opanowali opactwo, ale po obsadzeniu budynków zajęli sie plądrowaniem i demolowaniem klasztoru. Posunęli się więc dalej niż Szwedzi, którzy nie dewastowali wnętrz.

Wojna ze Szwedami zakończyła się w Oliwie. Rozmowy prowadzone w opactwie zakończyły się podpisaniem trakatu w 1660 roku. W czasie rokowań dwór króla polskiego zamieszkał w Gdańsku, Szwedzi rozlokowali sie w Sopocie, a w klasztorze rezydowali francuscy rozjemcy. (w rozmowach uczestniczyły też Cesarstwo, Dania i Brandenburgia jako strony zainteresowane).

Traktat pokojowy (tzw. pokój oliwski) podpisano późną nocą 3 maja 1660 roku w klasztornych krużgankach.

Nastały spokojniejsze czasy sprzyjające rozwojowi klasztoru. W 1665 roku wzniesiono nowy budynek szpitala klasztornego, a w 1676 uruchomiono drukarnię.

W latach 1677 i 1678 odwiedzał opactwo król Jan III Sobieski z Marysieńką.

Gdy w roku 1683 umarł opat Karol Łoknicki król Sobieski mianował oliwskim opatem Michała Antoniego Hackiego. Hacki był od roku 1660 przeorem. Próbował też sił w dyplomacji. Jan Sobieski mianował go swoim sekretarzem i wykorzystywał do tajnych misji dyplomatycznych. Oliwa koło Gdańska była idealną placówką dla Hackiego, który stał się aktywnym i odnoszącym sukcesy agentem królewskiego kontrwywiadu (używając dzisiejszych określeń). Hacki nie traktował opactwa i swojego stanowiska jako kamuflażu dla działalności politycznej, ale rzeczywiście dbał o rozwój klasztoru. Ufundował wiele z barokowego wyposażenia kościoła, a przede wszystkim - ołtarz główny z 1688 roku.

Hacki, który w 1681 roku miał współudział w wykryciu francusko-brandenburskiego antykrólewskiego spisku został na podstawie sfabrykowanych przez Francuzów poszlak oskarżony o próbę otrucia króla. Stało sie to w 1696 roku. Rok później, kiedy w Oliwie gościł Ludwik Bourbon, książę Conti - francuski kandydat do polskiej korony, opat Hacki opowiedział się po stronie jego saskiego konkurenta (późniejszego króla Augusta II) umożliwiając saskim wojskom przepędzenie Francuzów. Wiosną 1698 sam August II, podejmowany gościnnie przez opata Hackiego, oglądał w Oliwie teren potyczki. (zobacz też: relacja z potyczki w 1697)

W 1702 roku w czasie wojny północnej wojska saskie zimowały w Oliwie. Wiele opracowań podkreśla, że Oliwa ucierpiała wtedy w wyniku kontrybucji i rekwizycji. Jednak prawie żadna nie wspomina o sympatii opata dla króla Augusta II. Sympatii zresztą odziedziczonej przez następców opata, którzy kilkakrotnie podejmowali gościnnie Augusta II Mocnego i jego syna Augusta III Sasa.

Michał Antoni Hacki dowiedział się o istniejącym w Anagni (we Włoszech) kulcie św. Oliwy. Imię świętej podsunęło mu pomysł, by wprowadzić jej kult w Oliwie. Od papieża Klemensa XI uzyskał zezwolenie na wprowadzenie kultu i obchodzenie odpustu św. Oliwy. Zdążył jeszcze sprowadzić z Włoch relikwie świętej.

Opat Michał Antoni Hacki umarł w 1703 roku.

Następcą opata Hackiego został Kazimierz Benedykt Dąbrowski.

Za jego kadencji przebudowano wieżę kościoła św. Jakuba. Działo sie to w roku 1709 - w roku wielkiej zarazy, która zabrała kilkuset mieszkańców Oliwy. Była to jedna z wielu epidemii na Pomorzu, ale skutki tej dramatycznie odczuł konwent oliwski. W Domu Bramnym czyli Wielkiej Bramie klasztoru zmarło kolejno dziewięciu cystersów pełniących duszpasterską posługę.

Rok później, kiedy zaraza oddaliła się od opactwa, w Oliwie odbyły sie obrady generalnego sejmu pruskiego. Zjawił się też król August II. Król gościł w Oliwie także w 1716 roku.

W roku 1722 roku umarł opat Kazimierz Dąbrowski. Jego nastepca został Franciszek Mikołaj Zaleski. W tym samym roku powstało w Oliwie bractow strzeleckie, do którego obowiązków należała asysta przy procesjach Bożego Ciała. Bractwo zresztą szybko rozwiązano ze względu na nadużywanie przywilejów.

W 1733 roku - po śmierci króla Augusta II rozgorzał konflikt o polski tron pomiędzy Augustem III a Stanisławem Leszczyńskim. Gdańsk wyraźnie sprzyjał Leszczyńskiemu natomiast sympatia Oliwy raczej pozostała przy Sasch. Owszem opat odwiedzał rezydującego w Gdańsku Stanisława Leszczyńskiego, ale jednocześnie starał się o protekcję dla Oliwy u rosyjskich dowódców wspomagających Sasa. W rezultacie w pałacu opatów zakwaterował rosyjski marszałek polny Burkhard Christoph von Münnich, co oczywiście spowodowało, iż zniszczenia ominęły Oliwę, choć klasztorne posiadłości w innych miejscowościach ucierpiały w wyniku działań zbrojnych.

Po zakończeniu walk król August III Sas zamieszkał w Oliwie, gdzie przyjął hołd gdańszczan a potem wydał w ogrodach klasztoru przyjęcie na cześć swoich zwolenników, a zwłaszcza swojej protektorki - carycy Anny Iwanownej. Bankiet zresztą nie wypadł najlepiej gdyż gwałtowna letnia burza wygoniła gości z ogrodu.

W roku 1736 August III zobowiązał się do przestrzegania wolnego wyboru oliwskiego opata (wcześniej gwarantował to konkordat). Jednak wolny wybór dotyczył już tylko jednej osoby - opata Rybińskiego, gdyż za jego życia miał miejsce I rozbiór Polski, a pruski zaborca nie przestrzegał umowy polskiego króla.

Z wdzięczności za ocalenie opactwa postanowiono wprowadzić kult św. Oliwy. Opat wraz z przeorem Ywo Rowederem (opat był jednym z autorów oliwskiej kroniki) udali się w 1738 roku do władz cysterskich w Citeaux po błogosławieństwo dla wprowadzenia kultu. W roku 1739 reaktywowano bractwo strzeleckie, które miało uświetnić uroczystości związane z uroczystością wprowadzenia kultu św. Oliwy. Uroczystość miała miejsce 5 i 6 czerwca 1739 roku, a jej istotną cześcią było procesyjne przeniesienie relikwii świętej z kościoła św. Jakuba do kościoła klasztornego.

Także w roku 1739, dzięki opatowi Ywo Rowederowi, powstała Akademia filozoficzno-teologiczna dla cystersów oliwskich i pelplińskich, działająca do roku 1783.

W 1740 roku umarł opat Zaleski.

1740-1840

---

Następcą zmarłego opata został Józef Jacek Rybiński.

To z jego inicjatywy odnowiono kościół św. Jakuba i szpitalik św. Łazarza, zbudowano nowy pałac opacki (w latach 1754-1756), skonstruowana została nowa ambona, a fasada zachodnia kościoła klasztornego - nakryta nowymi hełmami. Chyba najważniejszą decyzją opata Rybińskiego było polecenie zbudowania organów. Opat najpierw zamówił u młodego organmistrza Jana Wulffa małe organy (w transepcie kościoła), po czym wysłał Wulffa na swój koszt na naukę u najlepszych europejskich mistrzów, by po jego powrocie zlecić mu budowę wielkich organów w nawie głównej.

Najlepsze czasy opactwa skończyły się gwałtownie w 1772 roku z robiorem Polski, kiedy Oliwa znalazła się pod panowaniem pruskim.

Państwo pruskie przejęło wszystkie dobra klasztorne z wyjątkiem gdańskich (Gdańsk jeszcze przez dwadzieścia lat bronił swej niepodległości). Opatowi przyznano roczną pensję a klasztorowi pieniężną rekompensatę.

W 1782 roku umarł opat Jacek Rybiński. O stanowisko opata oliwskiego starał sie Bp Ignacy Krasicki, który zresztą był częstym gościem w Oliwie. Król pruski mianował jednak opatem komendatoryjnym swojego kuzyna - księcia Karola Hohenzollerna, który został także opatem pelplińskim.

Karol Hohenzollern-Hechingen nie dbał specjalnie o życie duchowe konwentu, ale otoczenie klasztoru wiele zawdzięcza temu opatowi. Książę opat w 1793 roku wziął w dzierżawę przyklasztorną górę (Pachołek albo Karlsberg - niemiecka nazwa pochodzi właśnie od imienia opata) i zbudował na niej widokowy belweder zastąpiony niemal wiek później kamienną wieżą.

Opat gościł też wielokrotnie Bpa Krasickiego, którego uczcił pomnikiem w parku. Odwiedzał opata rónież król Fryderyk Wilhelm II z małżonką Luizą. Tych gości opat także uczcił - jedno ze wzgórz nazwał górą Luizy i wzniósł obelisk upamiętniający królewską obecność.

Opat umarł w 1803 roku. Kolejnym opatem został książę Józef Hohenzollern-Hechingen. To już ostatni opat oliwski i na czas jego urzędowania przypada agonia opactwa.

W 1804 roku zostaje przyjęty ostatni nowicjusz - Wojciech Liskowski.

W roku 1807 umiera twórca wielkich organów - ojciec Michał Wulff. W tym samym roku wojska napoleońskie zdobywają Gdańsk. W Oliwie urządzony zostaje francuski lazaret (szpital wojskowy). Kiedy powstaje Wolne Miasto Gdańsk obejmujące swoimi granicami także Oliwę klasztor przestaje otrzymywać odszkodowanie od państwa pruskiego i zmuszony jest do wyprzedaży srebra klasztornego. W roku 1813 rozpoczyna się rosyjskie oblężenia Gdańska - ponownie w Oliwie urządzony zostaje lazaret - tym razem rosyjski. Wolne Miasto Gdańsk zostaje przyłączone do państwa pruskiego - faktycznie z początkiem roku 1814, a oficjalnie w roku 1815. Wtedy też nad Oliwą zawisa groźba kasaty klasztoru.

W 1820 roku zostaje wydany zakaz przyjmowania nowicjuszy, a w 1829 - nakaz likwidacji klasztoru. Likwidację udało się odsunąć do roku 1831 kiedy niedowołalnie nastąpiła (1 października 1831).

Dobra klasztorne i opackie zostały rozdzielone pomiędzy miasto Gdańsk i króla pruskiego. W dniu kasaty przebywali jeszcze czterej zakonnicy. Trzech z nich umarło w Oliwie w przeciągu roku. Ostatni (ojciec Ludwik Lamshoeft) zmarł w 1841 roku w Węgorzewie. Wcześniej, bo w 1836 roku zmarł ostatni opat oliwskiego klasztoru - Józef Hohenzollern-Hechingen

W 1831 roku utworzone zostały parafie: katolicka z siedzibą w kościele poklasztornym (w praktyce do 1833 roku - w kościele św. Jakuba, który przez długie wieki był siedzibą parafii) oraz ewangelicka z siedzibą w kościele św. Jakuba (w praktyce od 1834 roku)

Cystersi powrócili do Oliwy w 1945 roku. Początkowo chcieli odzyskać dawny klasztorny kościół wtedy już katedrę, ale biskup Karl Maria Splett polecił konwentowi zająć ewangelicki Kościół Pojednania w Oliwie, przemianowany na kościół Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej. Kościół ten zajmowany przez cystersów do obecnych czasów stał się w 1988 roku kościołem parafialnym. Obecny konwent cysterski w Oliwie nie jest jednak opactwem.

BIBLIOGRAFIA

---

• Annales Monasterii Oliviensis ord. Cist. aetate posteriores, oprac. Paweł Czaplewski, Toruń 1916-1919.
• Bogdanowicz Stanisław, Katedra w Oliwie, Piechowice.
• Czaplewski Paweł, Wykaz oficjałów gdańskich i pomorskich od 1476-1824, [w] Rocznik Towarzystwa Naukowego w Torumiu 1912, s.1-128.
• Dąbrowski Kazimierz, Opactwo cystersów w Oliwie od XII do XVI wieku, Gdańsk 1975.
• Dąbrowski Kazimierz, W sprawie najstarszych dziejów klasztoru oliwskiego, [w] Zapiski Historyczne, 47 (1982), z.1, s.101-116.
• Dekański Dariusz A., Z dziejów opactwa cysterskiego w Oliwie ze szczególnym uwzględnieniem problematyki zmian majątkowych w latach 1308-1342, [w] Ludzie, władza, posiadłości, Gdańsk 1994.
• Historia Gdańska, pod red. Edmunnda Cieślaka, Gdańsk 1978-1999.
• Iwicki Zygmunt, Oliva. Führer durch die Kathedrale und das ehemalige Kloster, Dülmenn 1994.
• Janca Jan, Zarys historii muzyki w klasztorze oliwskim w latach 1224-1831, Gdańsk 1991.
• Kilarski, Mamuszka, Stankiewicz, Oliwa. Wykaz zabytków według stanu z grudnia 1956, Gdańsk 1957.
• Kledzik Witold, Opactwo cystersów w Oliwie. Skrypt szkoleniowy, Gdańsk 1975.
• Kronika parafii (katedralnej) w Oliwie (1904-1945), wyd. i kom. Zygmunt Iwicki, Gdańsk 1999.
• Mamuszka Franciszek, Kaszubi oliwscy, Gdańsk 1980.
• Mamuszka Franciszek, Oliwa. Okruchy z dziejów, zabytki, Gdańsk 1985.
• Mamuszka, Stankiewicz, Oliwa. Dzieje i zabytki, Gdańsk 1959.
• Odyniec Maria, Organy oliwskie, Gdańsk 1969.
• Pasierb Janusz St., Malarz gdański Hermann Han, Warszawa 1974.
• Sikora F., Jeszcze raz w sprawie pracy o opactwie oliwskim w XII-XVI wieku, [w] Zapiski Historyczne, 47 (1982), z.4, s. 117-122.
• Sikora F., Z dziejów klasztoru oliwskiego w XII-XVI wieku, [w] Zapiski Historyczne, 42 (1977), z.4, s. 95-129.
• Spisy członków konwentów zakonnych z Pomorza Gdańskiego do 1309 roku, oprac Dariusz A. Dekański, Gdańsk.