HISTORIA ORGANÓW

Pierwowzorem organów był starożytny grecki instrument - fletnia Pana czyli syrinx polykalamos (syrinks wielotrzcinowy). Ten pasterski instrument składał się z zasady z siedmiu piszczałek bez otworów palcowych, a więc wydających tylko po jednym dźwięku. Jeszcze przed naszą erą pojawiły się próby połączenia fletni Pana z miechem.

W drugiej połowie III wieku p.n.e. powstały organy wodne (gr. hydraulis, ale nazwa ta bywała odnoszona nie tylko do wodnych organów). Skonstruowanie tego instrumentu przypisuje się aleksandryjskiemu mechanikowi Ktesibiosowi. Wygląd organów aleksandryjskich znamy z opisów i glinianego modelu pochodzącego z Kartaginy. Wiadomo, że źródłem powietrza była wodna sprężarka. Pneumatyczna mechanika mieściła się w skrzyni, na której umieszczono rzędy piszczałek (miał więc ten instrument kilka rejestrów). Do gry potrzebne były dwie osoby obsługujące pompy hydrauliczne i, oczywiście, organista włączający poszczególne piszczałki przez wpychanie i wyciąganie zasuwek.

Pierwszym, bezpośrednim dowodem istnienia organów pneumatycznych jest bizantyjski obelisk z końca IV wieku n.e. przedstawiający małe organy z miechami deptanymi przez kalikantów.

Z Bizancjum organy przewędrowały do zachodniej Europy. W V wieku konstruowano je w Hiszpanii, a w VIII - w Anglii. (Od VIII wieku organy umieszcza się w kościołach). W prezencie od Bizantyjczyków otrzymali organy król Pepin Mały oraz Karol Wielki. Ale już papież Jan VIII w 870 roku z prośbą o zbudowanie organów zwrócił się nie do Bizancjum a do biskupstwa w Freisingu w Bawarii.
W 980 roku w Anglii zbudowano wielkie organy w klasztorze w Winchester posiadające 26 miechów i dwie klawiatury. Manuały posiadały po dwadzieścia klawiszy, które były przesuwane, a nie naciskane i każdy z nich otwierał wentyle jednocześnie kilku piszczałek zestrojonych unisono lub w harmonijnych interwałach. Brak stabilizacji ciśnienia uniemożliwiał kontrolowanie głośności.

Z biegiem czasu organy się doskonaliły. W XIII wieku skonstruowano klawiaturę z klawiszami podobnie jak obecnie - naciskanymi, działającymi na zasadzie dźwigni. Zmniejszyły się rozmiary klawiszy, a zatem powiększyła się ich liczba w klawiaturze. Od XV wieku istnieje możliwość łączenia klawiatur (kopuał) w taki sposób, by klawisz naciskany na jednej klawiaturze kontuaru uruchamiał analogiczny klawisz na drugiej, dzięki czemu organista może przerzucać rejestry z klawiatury na klawiaturę i uzyskać bogatsze zestawienie barw. Wcześniej, bo w XIV wieku wynaleziono klawiaturę nożną (pedał). Także w tym wieku zaczęto dodawać w organach rejestry solowe - głosy rzeczywiste, a nie tworzone przez uruchamianie jednym klawiszem większej ilości piszczałek (czyli mikstury - głosy mieszane).
Doskonaliły się też piszczałki. Już w XV wieku istniały w Salem (Niemcy) organy posiadające piszczałki o długości 8,5 metra, a w Blois (Francja) - jeszcze większe. Instrument w Armiens (Francja) posiadał 2500 piszczałek.
Oprócz piszczałek (wargowych - otwartych i zamkniętych oraz języczkowych) powstawały też "rejestry komiczne" składające się z dzwonków i innych brzękadełek umieszczanych najczęściej na wirujących słońcach i gwiazdach.

W Polsce pierwsze organy pojawiły się w XII wieku na dworze księcia Kazimierza Sprawiedliwego.

DAWNE INSTRUMENTY ORGANOWE W OLIWIE

Archikatedra

W kościołach cysterskich, zgodnie z regułą tego surowego zakonu, muzyka organowa była zabroniona do 1496 roku. Pomimo tego pierwsza wzmianka o organach, w cysterskim przecież, opactwie oliwskim dotyczy roku 1433. Niestety nic nie wiadomo o wyglądzie, czy konstruktorach tego instrumentu. Wiadomo natomiast, że przed rokiem 1577 w klasztornym kościele w Oliwie znajdowały się dwa instrumenty organowe. Wiadomo dlatego, że kronika oliwska zanotowała zniszczenie obydwu w tym właśnie roku.
(więcej o wydarzeniach tego roku na stronie poświęconej historii opactwa)

W 1580 roku zbudowano małe organy posiadające dwie klawiatury manuałowe o krótkiej skali. Instrument ten znajdował się jednak w Oliwie tylko przez kilkadziesiąt lat, gdyż później został zniszczony albo wywieziony do Szwecji. Zanim to jednak nastąpiło, dzięki hojności pomorskiej rodziny Kosów, która w 1599 roku ofiarowała 1000 florenów, zbudowano większe organy. Skonstruował je w latach 1603-1604 organmistrz Krystyn Neumann z Ornety. Wiadomo, że w 1604 roku grał na tym instrumencie znany organista z Gdańska - Kajus Schmidtlein.

Organy w Skokloster

W 1626 roku wojska szwedzkiego admirała Karla Karlssona Gyllenhjelma zdobyły Oliwę. Wtedy też zostały zniszczone organy fundacji rodziny Kosów. Dość powszechnie uważa się, że małe organy zostały przez admirała Karla Wrangla (w 1655 roku) zrabowane i wywiezione do Szwecji i tam ofiarowane kościołowi w Skokloster, gdzie znajdują się do dnia dzisiejszego. (Jednak Jan Janca w swojej pracy - Zarys historii muzyki w klasztorze oliwskim w latach 1224-1831, Gdańsk 1991 - informuje, iż według szwedzkich badań organy w Skokloster zostały zbudowane w Szwecji w 1667 roku.)

Organy w
Skokloster

Duże organy zostały odbudowane przez nieznanego organmistrza, a dzięki jego pracy mogły zagrać w styczniu 1628 roku.
W czasach opata Antoniego Hackiego, w roku 1683, skonstruowane zostały nowe małe organy, umieszczone w południowym ramieniu transeptu.
W Oliwie istniał jeszcze jeden instrument organowy. Mierzące prawie 4 metry wysokości i 1,80 mera szerokości organy zostały zbudowane prawdopodobnie pod koniec XVIII wieku (być może przez Gottlieba Paschke), a znajdowały się w pałacu opackim. Organy te zostały sprzedane po 1831 roku (po kasacie opactwa) i kilkakrotnie zmieniły właściciela, aż w 1935 roku znalazły się we Wrzeszczu jako własność Waltera Langego. Wiadomo, że instrument ten wykorzystywano w audycjach radiowych. Dokładny los tych organów nie jest znany, ale zapewne uległy zniszczeniu w 1945 roku.

WIELKIE ORGANY OLIWSKIE

Powstanie wielkich organów w kościele klasztornym wiąże się z osobą opata Jacka Rybińskiego. Za jego czasów utworzono w konwencie oliwskim chór i zespół muzyczny oraz w 1748 roku postanowiono zbudować nowe organy.

W 1758 roku przybył, najpierw do Gdańska, a później do Oliwy, Jan Wilhelm Wulff z Ornety wnuk organmistrza Johanna Georga.

Małe organy

Opat Jacek Rybiński zlecił młodemu Wulffowi przebudowę małych organów w transepcie kościoła. Praca trwała 22 tygodnie. Jan Wulff wykorzystując materiał ze starych organów Kosów skonstruował instrument, o 14 rejestrach i stół gry zaopatrzony w dwie klawiatury - manuał i pedał.

Małe organy

Udana konstrukcja spowodowała, że opat Jacek Rybiński wysłał Jana Wulffa na koszt konwentu w trzyletnią podróż do Niemiec i Holandii w celu kształcenia i doskonalenia umiejętności u najwybitniejszych mistrzów.

Po powrocie do Oliwy Jan Wulff wstąpił do zakonu cystersów przybierając imię Michał i rozpoczął pracę nad wielkimi organami w 1763 roku.

W pracy pomagało mu wielu mnichów, których liczba dochodziła do 20 - 25 jednocześnie. Zachowały się monogramy wybitnych snycerzy - braci Józefa Grossa i Alanusa (czyli Martina Trosta z Dobrego Miasta).

Wielkie organy

Praca brata Michała Wulffa trwała 25 lat. W tym czasie twórca musiał zmieścić potężny instrument w wąskiej nawie. Aby sprostać temu zadaniu Wulff umieścił piszczałki półeliptycznie, wysuwając największe piszczałki basowe przed balustradę chóru. Wielokondygnacyjnie ustawione piszczałki w głębi instrumentu otaczają owalny witraż, tworząc ciemną bryłę wznoszącą się nad białymi filarami wejścia. Prospekt organów wypełniony jest postaciami aniołów.

Wielkie organy: Anioł

Anioły trzymają trąby, puzony oraz dzwonki i można je wprawiać w ruch razem z wirującymi słońcami i gwiazdami. Nad prospektem zdobionym rokokowym ornamentem i nad wspomnianymi aniołami unosi się Duch Święty przedstawiony jako gołębica.
Prospekt byłby jeszcze okazalszy, ale w trakcie powstawania organów, w 1772 roku Oliwa została zajęta przez Prusy w trakcie pierwszego rozbioru. Opactwo utraciło swoje dobra, a odszkodowania były niewystarczające. Zrezygnowano więc z wykonania złoceń.

Witraż

Brat Michał Wulff (od 1776 roku, kiedy przyjął święcenia kapłańskie - ojciec Michał) stworzył instrument składający się z 5100 piszczałek w 83 rejestrach (wielka ilość rejestrów, zwłaszcza basowych była wyjątkiem w XVIII wieku). Piszczałki zostały wytoczone z drewna lipowego, dębowego i jodłowego oraz odlane z cyny. Największe sięgały 10 metrów, a najmniejsze miały po kilkanaście centymetrów Usytuowany na środku chóru stół gry posiadał trzy klawiatury ręczne i jedną nożną (ta ostatnia obejmowała 32 rejestry). Traktura łącząca klawisze z wentylami piszczałek była mechaniczna a powietrze poprzez kanał wiatrowy dostarczane było z wielofałdowych miechów uruchamianych przez 14 czerpaków obsługiwanych przez 4 do 7 kalikantów.

W 1788 roku (a więc w sześć lat po śmierci fundatora i patrona - opata Rybińskiego) polecono ojcu Michałowi, by przeniósł kontuar na bok chóru. Wiązało się to z przekonstruowaniem traktury i Wulff nie podjął się tego zadania. Opactwo zatrudniło do dalszej pracy nad organami wybitnego organmistrza z Gdańska jakim był Fryderyk Rudolf Dalitz. Pracował on w latach 1791-1793 i przeniósł stół gry ze środka na północne skrzydło chóru.

W roku 1807 umarł ojciec Michał Wulff.

Wielkie organy

W 1820 roku pańswto pruskie wydało edykt kasacyjny a w 1831 rzeczywiście skasowało opactwo. Kościół klasztorny stał się kościołem parafialnym, a opiekę nad organami przejął organmistrz J.B. Wiśniewski. W miarę możności dokonywał on bieżących napraw, ale brak funduszy spowodował, że niszczejące organy coraz bardziej wymagały gruntownej renowacji. Z prośbą do króla Prus o środki na taki remont zwrócił się, w 1858 roku, kościelny organista - Benseman. Wcześniej, bo w 1840 naprawy, także podniszczonych, małych organów dokonał gdański organmistrz - K.F. Schuricht.

Wielkie organy

Rekonstrukcję wielkich organów przeprowadził w latach 1863-1865 organmistrz ze Szczecina - Friedrich W. Kaltschmidt. Powiększył on organy o jeden (już 84.) rejestr. I zwiększył liczbę głosów głównych kosztem bocznych rejestrów. Skonstruował 19 nowych wiatrownic, nowy kontuar i nową trakturę. Praca Kaltschmidta została odebrana w 1865 roku. Dyrektor konserwatorium gdańskiego - L.T. Granzin przedstawił plan konserwacji odnowionych organów i stworzenia zabezpieczeń piszczałek i miechów przed dalszym niszczeniem.

Dwa lata później, w 1867 roku, pałac opacki wraz z parkiem, stał się własnością Marii Hohenzollern-Hechingen - bratanicy ostatniego opata komendatoryjnego, klasztoru oliwskiego. Nowa właścicielka pałacu utworzyła fundację na rzecz kościoła przeznaczając część pieniędzy na konserwację organów. W XX wieku okazało się, że małe organy są stoczone przez kornika. Także wielkie organy znowu wymagały renowacji, ale rząd pruski nie poczuwał się do obowiązku sfinansowania remontu i przebudowy (planowano dodania urządzenia pneumatycznego).

Dawny kontuar

Wybuch pierwszej wojny światowej przyniósł niebezpieczeństwo zarekwirowania cynowych piszczałek przez pruską armię. Udało się uratować od sekwestru piszczałki wielkich organów, ale w 1917 roku rząd pruski zarekwirował piszczałki małych organów i przeznaczył je na cele wojskowe.

Od 1914 roku opiekę nad organami sprawowała firma Józefa Goebla z Gdańska, która natychmiast podejmowała się prac renowacyjnych, ale ze względu na brak funduszy prace rozpoczęły się dopiero w 1934 roku.

Pozytyw: piszczałki

Józef Goebel pozostawiając rokokową oprawę organów odnowił 3000 piszczałek, w małych organach wstawił nowe, ustawił ruchomy, elektro-pneumatyczny stół gry z czterema klawiaturami i sprowadzony z Bazylei silnik wiatrowy. Głosy organowe pogrupował w sześciu sekcjach. Połączył kablem elektrycznym o długości 65 metrów małe organy z wielkimi, co umożliwiło jednoczesną grę na obydwu instrumentach. Goebel przestroił także organy według (obecnie obowiązującego) standardu przyjętego w 1899 roku w Wiedniu. Po ukończonych w 1935 roku przeróbkach dokonanych przez Józefa Goebla, organy posiadały 101 rejestrów (wraz z małymi organami) i 6800 piszczałek, z których największa miała wysokość 10 metrów.

Pozytyw organowy

W 1945 roku organy zostały częściowo uszkodzone przez żołnierzy radzieckich, którzy rozbili kontuar i rozkradli część piszczałek oraz zniszczyli urządzenia elektryczne. Pierwsze naprawy, jeszcze w 1945 roku, przeprowadził Schwartz, dzięki czemu organy mogły zagrać już na święta Bożego Narodzenia. Jednak remont przeprowadziła dopiero w 1955 roku firma krakowska Wacława Biernackiego. Uzupełniono wtedy brakujące piszczałki i dodano rejestr naśladujący dźwięk dzwonów. Dzięki naprawie pojawiła się możliwość zorganizowania festiwalu muzyki organowej. Od 1958 roku międzynarodowe festiwale są przeprowadzane w Oliwie corocznie.

Kontuar

Kolejnej renowacji organów dokonała w roku 1967 firma Zygmunta Kamińskiego. Dobudowano wtedy pozytyw - małe, dziewięciogłosowe organy umieszczone w lewym łuku nawy głównej, a połączone kablem z wielkimi organami.
Wymieniono zbyt już mały kontuar na nowy - posiadający pięć manuałów i jedną klawiaturę pedałową (o promienistym układzie klawiszy). Nowy stół gry umożliwia zafiksowanie sześciu kombinacji (możliwość dokonania podczas gry szybkiej zmiany zestawień głosów - dzięki automatom elektrycznym) oraz grę na 135 rejestrach, ale niektóre z nich to mikstury - głosy mieszane.

Organy (połączone ze sobą trzy instrumenty) posiadają 110 głosów rzeczywistych. Z tego 87 przypada na główny instrument, 14 - na małe organy, a 9 - na pozytyw. Na podstawowy rejestr składa się 56 piszczałek. W głosach złożonych - jest ich więcej, gdyż cały głos tworzy od 3 do 8 rzędów (chórów) piszczałek. W sumie w całych organach znajduje 7876 piszczałek, z czego 906 - w małych organach umieszczonych w transepcie.

BIBLIOGRAFIA

• Bogdanowicz Stanisław, Katedra w Oliwie, Piechowice 1995.
• Janca Jan, Zarys historii muzyki w klasztorze oliwskim w latach 1224-1831, Gdańsk 1991.
• Kledzik Witold, Opactwo cystersów w Oliwie. Skrypt szkoleniowy, Gdańsk 1975.
• Mamuszka Franciszek, Oliwa. Okruchy z dziejów, zabytki, Gdańsk 1985.
• Mamuszka Franciszek, Stankiewicz Jerzy, Oliwa. Dzieje i zabytki, Gdańsk 1959.
• Odyniec Maria, Wyrobek Roman, Organy oliwskie, Gdańsk 1969.
• Podgórczyk Stanisław, Z przeszłości królowej instrumentów [w:] Jantarowe Szlaki, 2 (180), 1981, s.32-34.
• Sachs C., Historia instrumentów muzycznych, przeł. Stanisław Olędzki, Kraków 1989.
• Szypowscy Maria i Andrzej, Oliwa. Muzyka wieków.

Większość ilustracji pochodzi ze niestniejących już stron Pawła Jóźwiaka
Stamtąd także pochodzi spis rejestrów organów.